غربالگری بیش فعالی و نقص توجه با استفاده از بازی ماهیاب

تعداد بازدید:۱۴۴

بازی ماهیاب (FishFinder) یک بازی موبایلی مبتنی بر یادگیری ماشین برای غربالگری اختلال بیش‌فعالی/ نقص‌توجه(ADHD) در کودکان

اختلال بیش‌فعالی/ نقص‌توجه یکی از شایع‌ترین اختلالات عصبی رشدی در سنین کودکی است. در سال ۲۰۱۵ فراتحلیلی در رابطه با شیوع جهانی اختلال بیش‌فعالی/ نقص‌توجه انجام شد که شیوع این اختلال را 7.2 درصد برآورد کرد. فراتحلیل انجام شده در ایران، در سال 1398 نیز ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ شیوع ADHD در ایران را 8.7 درﺻﺪ برآورد کرد.

سه نشانه اصلی این اختلال، شامل بی توجهی، بیش‌فعالی و تکانشگری است. کودکان مبتلا به ADHD با مشکلات متعددی از جمله فراموشی، حواس‌پرتی، عدم تمرکز، بی‌قراری و تکانشگری رو به رو هستند که جنبه‌های مختلف زندگی آن‌ها را به شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد و آسیب‌هایی جدی برای بیمار، خانواده و جامعه به همراه دارد. از جمله: عملکرد نامطلوب در مدرسه و پیشرفت تحصیلی، مشکلات در تعامل با والدین و سایر اعضای خانواده، طردشدن از سوی همسالان، عزت‌نفس پایین و مشکل در تنظیم هیجانات. در صورت عدم تشخیص به موقع و در نتیجه عدم درمان و کنترل نشانه‌ها، این مشکلات تا بزرگسالی ادامه می‌یابد و زندگی فرد مبتلا در این دوران نیز به‌شدت تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد. به‌عنوان‌مثال این افراد نقص‌های قابل‌توجهی در عملکرد تحصیلی و کاری دارند و سطوح بالاتر بیکاری را تجربه می‌کنند. همچنین اختلال در عملکرد خانوادگی مانند میزان بالاتر جدایی و طلاق و مشکلات در تربیت فرزند، احتمال تصادفات و اختلالات رانندگی، رفتارهای جنسی پرخطر، مشکلات اجتماعی و حقوقی و حتی اقدام به خودکشی نیز در این افراد بیشتر اتفاق می‌افتد.

علی‌رغم تأثیرات شدیدی که این اختلال بر جنبه‌های مختلف زندگی فرد می‌گذارد، درمان در سنین پایین می‌تواند بسیاری از این مشکلات را کاهش داده و کیفیت زندگی فرد را به میزان قابل‌توجهی بهبود بخشد، در واقع به دلیل انعطاف‌پذیری بیشتر و توانایی‌های جبرانی گسترده‌تر مغز در سنین پایین، هر چه تشخیص و درمان زودتر انجام شود، نتایج درمانی بهتری به دست می‌آید و می‌توان از نشانه‌ها و رفتارهای نابهنجار پایدار در فرد جلوگیری کرد. بنابراین شناسایی اختلال بیش‌فعالی/ نقص‌توجه در اسرع ‌وقت برای شروع درمان اهمیت فراوانی دارد.

با این وجود، غربالگری و ارزیابی نشانه‌های این اختلال در کودکان در مقیاس بزرگ جامعه کار ساده‌ای نیست و با چالش‌های فراوانی مواجه است. از جمله این که در مناطق محروم و در میان اقشار با درآمد و وضعیت اقتصادی اجتماعی پایین‌تر، متخصصان کمتری برای تشخیص اختلال ADHD حضور دارند. به همین دلیل طراحی و توسعه روش‌های غربالگری خودکار اختلال بیش‌فعالی/ نقص‌توجه که در غیاب متخصص قابل استفاده باشد، به حل این چالش‌ کمک می‌کند.

همچنین یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها در رابطه با اختلال بیش‌فعالی/ نقص‌توجه، ماهیت فاعلی (subjective) مراجعه، ارزیابی و تشخیص آن است (به این معنی که در بسیاری از موارد، تشخیص متخصص بالینی بر اساس سوابقی که توسط والدین و مربیان کودک گزارش می‌شود و همچنین پر‌کردن پرسش‌نامه توسط والدین و معلم صورت می‌گیرد و نه عملکرد واقعی کودک) که می‌تواند منجر به تشخیص بیش‌تر یا کم‌تر این اختلال در کودکان و نوجوانان و همچنین اختلاف‌نظر در تشخیص شود. این موضوع سبب شده تا روش‌های عینی (objective) برای ارزیابی نشانه‌های این اختلال روز به روز مورد توجه بیشتری قرار گیرند.

با توجه به موارد گفته شده از جمله شیوع بالا، نیاز به تشخیص زودهنگام، ماهیت فاعلی تشخیص و اختلاف‌نظر در تشخیص بین متخصصان و کمبود متخصص در مناطق محروم، تلاش در جهت رسیدن به یک روش دقیق، عینی، قابل‌تکرار، مورد توافق و در دسترس برای غربالگری و کمک به تشخیص علائم اختلال بیش‌فعالی/ نقص‌توجه، یک گام ضروری است. همچنین با درنظرگرفتن این‌که طی سال‌های اخیر، استفاده از رایانه شخصی و تلفن هوشمند در جامعه رواج زیادی پیداکرده و تقریباً در دسترس عموم مردم قرار دارد، می‌توان گفت استفاده از بازی‌های کامپیوتری و موبایلی برای سنجش فرایندها و بدکارکردی‌های شناختی در راستای غربالگری گسترده اختلالات، یک روش بالقوه محسوب می‌شود که می‌تواند منجر به افزایش درگیری و انگیزه افراد مورد ارزیابی شود.

در این مطالعه با استفاده از سه نشانه اصلی اختلال بیش‌فعالی/ نقص‌توجه یعنی بی‌توجهی، تکانشگری و بیش‌فعالی، یک بازی جدی موبایلی مبتنی بر یادگیری ماشین با نام ماهیاب (FishFinder) طراحی و اعتبارسنجی شد که با بهره‌گیری از سنسورهای حرکتی تلفن همراه (شتاب‌سنج و ژیروسکوپ)، فعالیت حرکتی بازیکنان را نیز در طول بازی ارزیابی می‌کند.

بازی‌وارسازی:

بازی ماهیاب با الهام از یکی از معتبرترین آزمون‌های عصب‌روانشناختی موجود برای ارزیابی این اختلال یعنی آزمون IVA-2 طراحی شده است. در این بازی از عناصر بازی‌وارسازی متعددی از جمله: گرافیک و تم هماهنگ، خط داستانی، انیمیشن، آواتار، بازخورد، سیستم امتیازدهی و فشار زمانی استفاده شده است تا کودکان از طریق انجام یک بازی و با کمترین میزان استرس و خستگی، مورد ارزیابی شناختی قرار گیرند.

داستان بازی ماهیاب که در ابتدای بازی به صورت یک انیمیشن یک دقیقه‌ای به کودک نمایش داده می‌شود به این صورت است که خواهر و برادر غواصی به نام سارا و سهیل که برای جمع‌آوری چیزهایی مثل مروارید، صدف و الماس به اعماق دریا رفته‌اند ناگهان صداهایی می‌شنوند که از آن‌ها درخواست کمک می‌کنند. موجوداتی که کمک می‌خواهند ماهی‌هایی هستند که دسته ای کوسه دنبال آن‌ها کرده‌اند. سارا و سهیل تصمیم می‌گیرند که به ماهی‌ها کمک کنند برای همین به دنبال آن‌ها می‌روند که یک دفعه با صحنه عجیبی رو به رو می‌شوند. ماهی‌ها و کوسه‌ها که به سرعت در حال تعقیب و گریز هستند، ناخواسته وارد دروازه عجیبی می‌شوند که هنگام عبور از آن، همگی داخل حباب‌هایی گیر می افتند. سارا و سهیل تصمیم می‌گیرند که با همراهی بازیکن، به کمک ماهی‌ها بروند و آن‌ها را از حباب‌ها خارج کنند. ولی چالش اصلی ای که با آن رو به رو هستند این است که باید حواسشان را جمع کنند تا کوسه‌ها را آزاد نکنند...

اعتبارسنجی بازی:

این بازی در قالب یک پایان‌نامه دانشگاهی بر روی 52 کودک 5 تا 12 ساله (26 کودک دارای اختلال بیش‌فعالی/ نقص‌توجه و 26 کودک سالم که به لحاظ سنی و جنسی با کودکان دارای ADHD همتا شدند) اعتبارسنجی شد و نتایج نشان داد بازی ماهیاب با دقت کلی 92 درصد، حساسیت (Sensitivity) 90 درصد و ویژگی (Specificity) 94 درصد، توانایی بالایی در تفکیک کودکان ADHD از کودکان سالم دارد و می‌تواند به عنوان یک روش ارزان، مقیاس‌پذیر، عینی، دردسترس و در عین حال جذاب، برای غربالگری اختلال ADHD کودکان مورد استفاده قرار گیرد.

 

مشتریان بالقوه بازی ماهیاب:

  • مراکز دولتی مثل وزارت بهداشت و وزارت آموزش و پرورش
  • مراکز خصوصی مثل کلینیک‌ها، مراکز مشاوره و مدارس خصوصی
  • متخصصان بالینی به خصوص روانشناسان و روانپزشکان
  • والدین و خانواده ها

تیم پروژه:

 دکتر هادی مرادی - دکتر سوگند قاسم‌زاده - زینب زاکانی - مریم ریاضی - فاطمه مرتضوی

مقالات مرتبط: 

  • Zakani,Z, Moradi, H, Ghasemzadeh, S., Riazi, M., & Mortazavi, F. (2023). A novel gamified approach for objective screening of Attention-deficit/hyperactivity disorder in children. 12th Basic and Clinical Neuroscience, Tehran, Iran.

افتخارات کسب‌شده:

  • بازی برگزیده کانون پرورش فکری کودک و نوجوان در ششمین دوره جایزه بازی‌های جدی، 1402
  • بازی برگزیده دوم ستاد توسعه علوم و فناوری‌های شناختی در ششمین دوره جایزه بازی‌های جدی، 1402

 

داده‌های بازی

"درادامه روی فیلم کلیک کنید"